आजभोलिका बालबालिका कम उमेरमै इन्टरनेट प्रयोगकर्ता बनिरहेका छन् । संयुक्त राष्ट्र संघका अनुसार विश्वमा हरेक आधा सेकेन्डमा एक बच्चा अनलाइनमा हुन्छन् । यस्तोमा अनलाइन दुनियाँमा समेत बालबालिकाको बढ्दो पहुँचले खतरा निम्त्याइरहेकोमा विज्ञहरूले चिन्ता व्यक्त गरेका छन् ।
यसै सन्दर्भमा हालै वेस्टर्न सिड्नी विश्वविद्यालयको यंग एण्ड रेजिलिएन्ट सेन्टरले एक अध्ययन गरेको छ । बालबालिकाको पहुँच बढिरहेको मात्र होइन, सुरक्षित ढंगले चलाउन नसकेका कारण उनीहरू जोखिममा रहेको अध्ययनले देखाएको छ ।
उक्त अध्ययनअनुसार सामाजिक सञ्जालमा अपरिचित व्यक्तिबाट आउने अनुचित साथीको प्रस्तावलाई ब्लक गर्नुपर्छ भन्ने जानकारी बालबालिकामा हुँदैन । यस अध्ययनले यस्ता व्यक्तिलाई रिपोर्ट नगर्दा वा ब्लक नगर्दा बालबालिकाहरू आफूलाई भविष्यमा अनावश्यक सम्पर्कको ठूलो जोखिममा पार्छन् ।
बेलायतमा नयाँ कानुन ‘अनलाइन सेफ्टी एक्ट’ अन्तर्गत भनिएको छ, ‘इन्टरनेटमा बालबालिकाको बढी सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने जिम्मेवारी अभिभावकको मात्र नभई प्रविधि कम्पनीहरुको पनि हो ।’
तर यस कानुनसँग सम्बन्धित नयाँ नियमहरू सन् २०२५ सम्म लागू हुने छैनन् । किनकि यो नियम हाल बहसको विषय बनेको छ ।
आलोचकहरू भन्छन्, ‘यो नियम बनाए पनि धेरै प्रभावकारी छैन ।’
बेलायतपछि विश्वभरका धेरै देशले समान नियम बनाई लागू गरेका छन् । सामाजिक सञ्जालमा अपरिचित व्यक्ति र एपसँग जोडिनका लागि बढावा दिन सबैभन्दा बढी योगदान कम उमेरका बालबालिका तथा किशोरकिशोरी रहेको तथ्यांकले देखाउँछ ।
सन् २०२३ मा विश्वभर १५ देखि २४ वर्षसम्म उमेरका ७९ प्रतिशत अनलाइन प्लेटफर्मका प्रयोगकर्ता छन् । यंग एण्ड रेजिलिएन्ट सेन्टरका सहनिर्देशक अमान्डा थर्ड भन्छिन्, ‘अनलाइन जगतमा हुर्किरहेका बालबालिकालाई इन्टरनेटमा सुरक्षित राख्न मद्दत आवश्यक छ ।’
बालबालिकाका लागि संयुक्त राष्ट्रसंघीय संगठन युनिसेफले गरेको अध्ययनअनुसार ३० देशका एक तिहाइभन्दा बढी बालबालिकाले साइबर संसारमा धम्कीको सामना गर्छन् । जसकारण करिब २० प्रतिशत बालबालिका विद्यालय जान समेत छाडेका छन् ।
त्यति मात्र होइन, कतिपय बालबालिका सामाजिक सञ्जालमा घृणायुक्त भाषण, हिंसात्मक सामग्री तथा उग्रवादी खालका सामाजिक सञ्जालका ग्रुपहरुमा जोडिनु पनि चिन्ताको विषय हो ।
यससँगै डिजिटल प्लेटफर्महरूमा षड्यन्त्रका गलत सूचना वा मनगढन्ते कथाहरू पनि व्यापक रूपमा फैलिन्छन् ।
यौन शोषण र दुर्व्यवहारको जोखिम
युनिसेफ भन्छ, ‘अनलाइन संसारमा बालबालिकाहरू यौन शोषण र दुर्व्यवहारबाट सबैभन्दा बढी जोखिममा छन् ।’
संघका अनुसार यौन शोषण गर्नेहरूलाई जालो हाली अनलाइनमार्फत सिकार खोज्न आज सहज भएको छ । उनीहरूले यस्ता तस्वीरहरु सजिलै सेयर गर्न सक्छन् । जसले अरूलाई त्यस्ता अपराध गर्न उक्साउन सक्छन् । २५ देशका झन्डै ८० प्रतिशत बालबालिकाले अनलाइन जगतमा यौन शोषण तथा दुर्व्यवहारको धम्की आएको रिपोर्ट दर्ता गरेका छन् ।
के यस्तोमा आमाबाबुको लागि अनलाइन निगरानी विकल्पहरू उपलब्ध छन् ?
बालबालिकामाथि हेरविचार राख्ने धेरै उपाय छन्, जसले बच्चामा तनाव ल्याउने वा जोखिममा पार्ने अनुचित सामग्रीलाई रोक्छ । तर अध्ययनहरूले के देखाउँछन् भने यस्ता विकल्पमा आमाबाबुको त्यति चासो र प्रयोग छैन ।
सन् २०१९ मा गरिएको ग्लोबल किड्स अनलाइन सर्वेक्षणले नौदेखि १७ वर्ष उमेरका बालबालिकाका अधिकांश अभिभावकले बालबालिकालाई निगरानी गर्न प्राविधिक उपकरणहरू प्रयोग गर्नुको सट्टा रोकथाम र नियममा आधारित प्रतिबन्ध जस्ता विधि अपनाउनेमा ध्यान दिन्छन् ।
सो अध्ययनअनुसार अभिभावकबीच कतिपय सांस्कृतिक मतान्तर छ । युरोप र दक्षिण अमेरिकाका सम्पन्न देशमा अभिभावकहरू मध्यस्थता रुचाउँछन् । जबकि घाना, फिलिपिन्स र दक्षिण अफ्रिकामा, अभिभावकले यस मामिलामा सीमित हस्तक्षेपको नीति अपनाउँछन् ।
यद्यपि, बच्चाहरूको फोन वा अन्य उपकरणमा अभिभावकीय नियन्त्रण कम रहन्छ । यस सर्वेक्षणमा समावेश गरिएका देशमा तीन प्रतिशतभन्दा कम अभिभावकहरूले आफ्ना सन्तानको अनलाइन प्रयोग सुरक्षित राख्न प्राविधिक उपकरणहरू प्रयोग गरिरहेका थिए ।
बेलायतमा रहेका केही ठूला इन्टरनेट कम्पनीहरूले मिलेर ‘इन्टरनेट म्याटसर’ नामको सुरक्षा संस्था बनाएका छन् । इन्टरनेट म्याटसर’ले सुरक्षित उपलब्ध प्राविधिक उपकरणहरूको सूची संकलन गरेको छ । योसँगै यी प्राविधिक उपकरणको प्रयोगका लागि मार्ग निर्देशन पनि बनाएको छ ।
उदाहरणका लागि आफ्ना बच्चाहरूलाई युट्युब र टिकटक जस्ता दुई सबैभन्दा लोकप्रिय प्लेटफर्महरूमा अनुपयुक्त सामग्री हेर्नबाट रोक्न चाहने अभिभावकले बच्चाहरूको लागि विशेष रूपमा डिजाइन गरिएको ‘किड्स भर्जन’ सेटअप गर्न सक्छन्, जसले वयस्क सामग्री फिल्टर गर्छ ।
युट्युब र टिकटक मुख्य साइटहरू प्रयोग गर्ने किशोरावस्थाका लागि अभिभावकीय अनुगमन अकाउन्ट बनाउन सक्छन् । यस्ता अकाउन्टले आफ्ना बच्चाले यी एपहरूमा के हेरिरहेका छन् भनेर जान्न अनुमति दिन्छ ।
फेसबुक मेसेन्जर पनि परिवार केन्द्र मार्फत निगरानी गर्न सकिन्छ ।
टिकटकका अनुसार पारिवारिक सदस्यलाई जोड्ने यो माध्यमले आमाबाबुलाई बच्चाका खाता निजी बनाउने शक्ति दिन्छ ।
इन्स्टाग्राममा अभिभावकका लागि पनि धेरै उपकरण उपलब्ध छन्, जसको माध्यमबाट उनीहरूले हेर्नका लागि दैनिक समयसीमा सेट गर्न सक्छन् । उनीहरूले ब्रेकको समय पनि तय गर्न सक्छन् । र, आफ्ना बच्चाहरूले गुनासो गरेका अकाउन्टको सूची पनि बनाउन सक्छन् ।
मोबाइल फोनको प्रयोग र एपहरुमा नियन्त्रणका विकल्प
– एन्ड्रोइड, एप्पलको फोन र ट्याब्लेटहरूमा यस्ता एप र सिस्टम हुन्छन्, जुन अभिभावकले निगरानीका लागि प्रयोग गर्न सक्छन् ।
– यी उपकरणहरू मार्फत अनुचित एपहरूको ब्लक गर्न सकिन्छ । वा, यस्ता पहुँच सीमित गर्न सकिन्छ ।
– गलत उत्सुकता प्रयोग गर्ने वयस्क सामग्री प्रतिबन्धित गर्न सकिन्छ । बालबालिकाको खरिदमा प्रतिबन्ध लगाउन सकिन्छ । र, तिनीहरूको ब्राउजिङ निगरानी गर्न सकिन्छ ।
– एप्पलले स्क्रिन टाइम उपकरण उपलब्ध गराएको छ ।
– नेटफ्लिक्स जस्ता स्ट्रिमिङ प्लेटफर्महरूले सामग्री फिल्टर गर्न अभिभावकीय नियन्त्रणहरू प्रदान गर्छन् ।
एकै समयमा गेमिङ कन्सोलको सेटिङ मार्फत अभिभावकहरूले बच्चालाई उनीहरूको उमेरअनुसार खेल खेल्न सीमा तोक्न सक्छन् । र, खेल खेल्दा खरिदमा प्रतिबन्ध लगाउन सक्छन् ।
धेरै देशमा यी अभिभावकीय नियन्त्रण विकल्पहरू ब्रोडब्यान्ड र टिभी सेवा प्रदायकहरुले पनि प्रदान गर्दै आइरहेका छन् ।
बच्चाहरूसँग अनलाइन सुरक्षाको बारेमा कसरी कुरा गर्नुपर्छ ?
बेलायतको बाल कल्याणकारी संस्थाका अनुसार बालबालिकासँग अनलाइन सुरक्षाको बारेमा कुरा गर्नु र उनीहरूको अनलाइन गतिविधिमा रुचि राख्नु निकै महत्त्वपूर्ण छ ।
यस संस्थाले आमाबाबुलाई यी विषयमा आफ्ना बच्चासँगको दैनिक सामान्य छलफलको भाग बनाउन सुझाव दिन्छ । जसरी उनीहरूले बच्चासँग स्कुलमा बिताएको समयको बारेमा कुरा गर्छन् । यसले बच्चालाई लागेको समस्या आफ्ना आमाबाबुलाई व्यक्त गर्न सजिलो बनाउनेछ ।
युनिभर्सिटी अफ सरेका कम्प्युटर सेक्युरिटीका विशेषज्ञ प्रोफेसर एलन वुडवर्ड भन्छन्, ‘तिमीले कन्टेन्ट हेर्न पाउँदैनौं’ भनेर बच्चालाई भन्नु सबैभन्दा गलत पाठ हो । यसले बच्चामा हेर्ने उत्सुकता तीव्ररुपमा बढाउन सक्छ । र, उनीहरू कोही न कोही बाटो खोज्न थाल्छन् । चाहे उनीहरूले भर्चुअल प्राइभेट नेटवर्क (भीपीएन)को प्रयोग नै किन गर्नु नपरोस् ।’
सरकारहरू यसबारे के गरिरहेका छन् ?
नियामक निकायहरूले बालबालिकालाई सुरक्षित राख्ने गोपनीयता कानुन लागू गर्न प्रयास गरिरहेका छन् । कानुन निर्माताहरूले पनि यस विषयमा निकै सक्रियता देखाउँदै आएका छन् ।
यद्यपि, अनलाइन जगतमा गोपनीयता र सुरक्षा कायम गर्न थप कानुनहरू आवश्यक रहेकोमा इन्टरनेसनल एसोसिएसन अफ प्राइभेसी प्रोफेसनल्स (आईएपीपी)ले सहमति जनाएको छ । तर न्यायिक क्षेत्राधिकारहरूले यो साझा उद्देश्यका लागि विभिन्न पहलकदमी अपनाइरहेका छन् ।
टेक कम्पनीहरूले कसरी समाधान गरिरहेका छन् ?
वर्तमान समयमा प्राविधिक कम्पनीहरू विरुद्ध गोपनीयता चिन्ता मात्र होइन । प्रयोगकर्ताहरूको अनलाइन सुरक्षालाई लिएर पनि विरोध बढ्दै गएको छ ।
अभिभावकहरूले पनि प्राविधिक कम्पनीहरूलाई यो जिम्मेवारी लिन, बालबालिका र नाबालिग प्रयोगकर्ताहरूका लागि ‘सुरक्षित’ हुने प्लेटफर्महरू बनाउन दबाब दिइरहेका छन् ।
यस वर्षको जनवरीको अन्त्यमा अमेरिकी संसदमा सुनुवाइका क्रममा मेटाका सीईओ मार्क जुकरबर्गले अनलाइन शोषणको सिकार भएका बालबालिकाका अभिभावकसँग माफी मागेका थिए ।
अनलाइन जगतमा बढिरहेको यौन शोषणको केसबारे छानबिन गर्न सकियोस् भनेर द बिग टेक एण्ड द अनलाइन चाइल्ड सेक्सुअल एक्सप्लोएटेसन क्राइसिसको सुनुवाई भएको थियो ।
सुनुवाईमा मेटा, स्न्याप डिसकोर्ड र टिकटक जस्ता सबै कम्पनीको अधिकारीहरुलाई जवाफ दिन बोलाइएको थियो । जसमा सबैभन्दा बढी चर्चा मार्क जुकरबर्ग र टिकटकका प्रमुख कार्यकारी शाउ च्युको भएको थियो ।
स्न्यापच्याटका एक अधिकारीले युवा पुस्तामाझ लोकप्रिय प्लेटफर्मको रूपमा सुरक्षित र सकारात्मक अनुभव प्रदान गर्ने थप जिम्मेवारी बढेको उल्लेख गरेका थिए ।
यसै विषयमा मेटाका एक प्रतिनिधिले भनेका थिए, ‘हिंसा वा आत्महत्या, आत्म–हानिलाई बढावा दिने सामग्री हाम्रो नियमविरुद्ध हो । र, हामीले त्यस्ता सामग्रीलाई प्लेटफर्ममा फेला पर्दा हटाइदिन्छौं ।’
उनीहरूले यस्ता बयान दिएपनि यी कम्पनीहरूले अनुपयुक्त वा अपमानजनक सामग्री तुरुन्तै हटाउँदैनन् । पटक-पटक सम्पर्क गर्दा पनि त्यस्ता सामग्री छिटो हटेको पाइँदैन ।
बीबीसीबाट